Dil we jemgyýet
Hatda gadymy alymlaram adam dili bilen jemgyýetiň arasynda baglanyşygyň bardygyna ynanýardylar. Aristotel: "livinghli janly-jandarlardan diňe adama söz zehinleri berilýär" -diýdi. Aristotel we onuň yzyna eýerijiler diliň diňe bir şahsyýetde däl, eýsem jemgyýetçilik şahsyýetinde-de mahsusdygyna aç-açan düşünýärdiler: ahyrsoňy diliň esasy maksady adamlaryň arasynda aragatnaşyk serişdesi bolup hyzmat etmekdir.
Diliň jemgyýetçilik derejesi. Her bir ynsan jemgyýeti düzüminde birmeňzeşdir. Ol gatlaklara ýa-da synplara bölünýär we has kiçi toparlara bölünýär, içinde käbir häsiýetler, mysal üçin, ýaşy, hünäri, bilim derejesi we ş.m. adamlar birleşýär.
Jemgyýetiň bu tapawudy, dilde belli bir sosial kesgitlenen kiçi ulgam görnüşinde öz beýanyny tapýar. Iterli şiweler şeýle kiçi ulgamlaryň biridir.
Diliň sosial tapawudy jemgyýetiň beýleki gatlaklaryny hem görkezip biler. Mysal üçin, hünäriň aýratynlyklary bilen kesgitlenýän dil aýratynlyklaryna kämahal “diller” diýilýär. Şeýle “diller” bilen tanyş bolanyňyzda ilki bilen ünsüňizi çekýän zat, olaryň ýörite terminologiýasydyr.
Dil ösüşiniň sosial ýagdaýy. Dil diňe jemgyýetde bar bolansoň, jemgyýete bagly bolup biler. Sosial ösüş prosesi diliň ösmegine itergi berýär: dil üýtgemeleriniň tizligini çaltlaşdyrýar ýa-da haýalladýar. Aşakdakylar, adatça, diliň ösmegine täsir edýän hakyky sosial faktorlar hasaplanýar: edebi dilde gürleýänleriň toparynyň üýtgemegi, bilimiň ýaýramagy, ylymyň ösmegi, köpçüligiň hereketi, täze döredilmegi ýagdaýy, kanunçylyk görnüşindäki üýtgeşmeler we edara işi we ş.m.
Jemgyýetiň dile aňly täsiri. Bu täsire dil syýasaty diýilýär.
Aýgözel AMANDURDYWA,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen
milli dünýä dilleri institutynyň Rus dili we
edebiýaty fakultetiniň 4-nji ýyl talyby.
