Diliň düzüm bölekleri
Dil we pikir etmek iki esasy tarapa esaslanýan jebislikdir: Genetiki tarap ewolýusiýa prosesinde emele geldi. Diliň döremeginiň pikirlenmäniň döremegi bilen tersine baglanyşyklydygy we tersine beýan edilýär. Funksiýa tarapy, bu iki komponentiň aýrylmazlygyny, pikirlenmän bar bolan diliň mümkin däldigini we birek-biregi ösdürmek ukybyny aňladýar.
Bu iki düşünjäniň arasyndaky baglanyşyk baradaky pikir alyşmalar pikirlenişiň ösüş pelsepesine esaslanýar. Dil adamyň pikirlerini hakyky barlyk bilen üpjün edýär, beýleki adamlar üçin elýeterli. Şol bir wagtyň özünde, diňe bir pikiri beýan etmäge mümkinçilik bermän, eýsem ýakyn arabaglanyşygyny görkezýän şekillendirýär. Şol bir wagtyň özünde dil we pikir deň däldir. Her bir komponent öz aýratyn düzgünlerine laýyklykda ösýär we işleýär we birneme garaşsyz. Şeýlelik bilen, pikirlenişiň görnüşine, akyl işjeňliginiň maksatlaryna we ş.m. Aragatnaşyk we tanamak prosesinde dil bilen pikirlenmegiň arasyndaky baglanyşyk tebigaty üýtgäp biler, soň bolsa bu iki ulgamyň tapawutly aýratynlyklaryny synlap bileris. Dil we pikirlenmek, öz mazmuny bilen doldurylan we garaşsyz ösüş we işlemek kanunlaryna laýyklykda bar bolan iki aýry ulgamdyr. Şundan ugur alyp, bu ulgamlaryň arasyndaky aşakdaky tapawutlar tapawutlanýar:
Pikiriň gurluş düzüm bölekleri: düşünjeler, hökümler we maslahatlar. Diliň düzüm bölekleri: fonema, morfema, leksema, söz, söz we ş.m. Pikirlenmek, dürli çuňlugy we jikme-jiklikleri bilen ideal şekillerde dünýäni şöhlelendirýär, ýuwaş-ýuwaşdan obýektlere we hadysalaryň düýp manysyna has anyk, aýdyň we doly düşünje alýar. Dil, öz gezeginde, alnan bilimleri ýazga alýar we onda öň pikirlenmek arkaly öndürilen zady nygtaýar. Pikirlenmek psihologiýa we logika kanunlarynyň täsiri astynda emele gelýär, şol bir wagtyň özünde predmetiň aň-düşünje ukyplary möhüm rol oýnaýar we dil belli bir diliň gurluşy bilen kesgitlenýär we sosial kadalaryň we medeni däp-dessurlaryň fonunda ösýär. Şeýlelik bilen, dünýädäki ähli adamlaryň pikiri umumy kanunlara laýyklykda amala aşyrylýar we diller we gürleýişler biri-birinden gaty tapawutlanýar. Oýlanmak we gürlemek dürli genetiki köklere eýedir: adamyň pikirlenişi haýwanlaryň wizual-göçme pikirlenişinden, adamyň gürleýşi haýwanlaryň takyk däl signallaryndan gelýär.
Şeýlelik bilen, pikirlenmegiň we sözleýişiň manydaş ýa-da çalşylýan düşünje däldigi äşgärdir. Olar ýakyn, aýrylmaz baglanyşyk emele getirýärler, onda söz biziň her birimiz üçin pikirleniş guralydyr. Öz pikiriňi beýan edeniňde, pikiriňi başgalara dilden aýtsaň, akyl işjeňligiňi gowulaşdyrarsyň we ony gowulaşdyrmak bilen meşgullanarsyň. Şonuň üçin adama bir zady düşündirmek kyn bolanda, dogry sözleri tapmaga we pikiri dogry düzmäge synanyşanyňyzda, şu pursatda sözleýiş endikleriňizi ösdürýändigiňizi we şoňa görä öz pikirleriňizi kämilleşdirýändigiňizi biliň.
Şaperi JANYÝEWA,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen
milli dünýä dilleri institutynyň Rus dili we
edebiýaty fakultetiniň 1-nji ýyl talyby.
